Zapraszamy do zapoznania się z fragmentem wstępu do szóstego tomu serii Kolędy Podkarpacia „Pogranicze polsko-ruskie II, cz. 1: Od Przeworska” (Jarosław-Krosno 2018, s. 533).
„W książkach z serii Kolędy Podkarpacia dokumentujemy repertuar bożonarodzeniowy i noworoczny dzisiejszego województwa podkarpackiego. W trzecim tomie, wydanym w 2012 r., rozpoczęliśmy prezentację kolęd zarejestrowanych na terenach podkarpackiej części pogranicza polsko-ruskiego – w przestrzeni dyfuzji kultur Wschodu i Zachodu, której materialnym znakiem jest m.in. zachowana architektura sakralna, a niematerialnym – właśnie pieśni. Wolumin zawierał transkrypcje śpiewów pochodzących z autentycznego, tradycyjnego repertuaru okolic Jarosławia, Lubaczowa i Przemyśla. Liczba wariantów (ponad osiemset) świadczyła o żywotności swoistych i zakorzenionych w wielokulturowej przeszłości regionu zwyczajów związanych z zimowym cyklem obrzędowym. Dalsze badania, w tym te prowadzone w latach 2017–2018 w ramach projektu „Przy piecu i pod oknem. Zbiór kolęd Podkarpacia” dofinansowanego przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, zaowocowały materiałem tak obszernym, że planowany drugi tom „Pogranicza polsko-ruskiego” ukaże się w kilku częściach uporządkowanych według kryterium administracyjnego.
Pierwsza część (a zarazem szósty tom serii) przynosi kolędy „Od Przeworska”. Składają się na nią transkrypcje i opracowania (obejmujące wykazy wcześniej publikowanych źródeł, wzorcowe zapisy tekstów proweniencji literackiej oraz komentarze) niemal siedmiuset utworów zarejestrowanych w latach 2005–2018 przez Bartosza Gałązkę (od 2012 we współpracy z Agnieszką Bernacką) przede wszystkim w miejscowościach dzisiejszego powiatu przeworskiego.
Materiał został podzielony na cztery główne działy.
W zbiorze kolęd bożonarodzeniowych znalazły się zarówno pieśni ogólnie znane, które na badanym obszarze funkcjonują w wersjach melodycznych innych niż śpiewnikowe lub wariantach tychże, jak i utwory niemal zapomniane. Wśród tych drugich najliczebniejszą grupę stanowią teksty zaczerpnięte z dawnych kantyczek, ale nie brak tu kolęd przekazywanych wyłącznie drogą ustną (opowieść o cudownym siewie, pieśń o poszukiwaniu noclegu oraz seria apokryficznych utworów przybliżających okoliczności narodzin i pielęgnowania Jezusa). Wszystkie pieśni z tego działu są poważnie zagrożone zanikiem. Nawet te nadal wykonywane w kościołach w okresie Bożego Narodzenia rzadko zachowują związek z lokalną tradycją, choć bywa też inaczej, o czym świadczą zapisy wykonań zbiorowych umieszczone w niniejszym tomie. Oficjalne zapisy śpiewnikowe wypierają wartościowe warianty lokalne: kompozycje ukształtowane zgodnie z miejscowym stylem wykonawczym przez wieloletnią praktykę oraz zachowane w miejscowej tradycji melodie bliższe archetypom niż zredagowane normatywy. Nawyki estetyczne współczesnego odbiorcy kultury popularnej także utrudniają uczestniczenie w kolędowym nurcie kultury tradycyjnej. Zgodnie z przyjętymi w serii założeniami, śpiewy z tej grupy zostały uporządkowane alfabetycznie.
Dwie kolejne części antologii zawierają teksty związane ze zwyczajem odwiedzania domów w okresie Bożego Narodzenia (na badanym obszarze już od Wigilii) i Nowego Roku z intencją życzeniową niepozbawioną przymówek o dar-kolędę. Zwyczaj ten wywodzi się z rzymskich obchodów pierwszych dni miesiąca (zwłaszcza pierwszego miesiąca roku), tradycja ludowa przedłużyła ich świętowanie na cały okres Godów i czas mięsopustu. Wśród pieśni dominują kolędy życzące, choć w niektórych główny zamysł nie jest wyrażony bezpośrednio. W grupie kolęd gospodarskich oprócz śpiewów adresowanych do gospodarza znalazły się oracje i powinszowania bożonarodzeniowe, noworoczne oraz zapustne. Grupa kolęd młodzieżowych zawiera teksty przeznaczone dla panien i kawalerów, większość z nich łączy funkcja zalotowa. Śpiewy w tych grupach zostały uporządkowane według kryterium tematycznego.
W ostatniej części antologii znalazły się kolędy powstałe w związku z wydarzeniami historycznymi lub komentujące współczesną sytuację społeczno-polityczną oraz teksty humorystyczne, w tym śpiewy towarzyszące „kolędowaniu z szopką”. Uzupełnieniem całości jest zbiór wariantów wielkanocnej oracji pochodzącej z dawnego repertuaru żakowskiego, a umieszczonej tu ze względu na wspólną z kolędowaniem noworocznym funkcję życzeń połączonych z przymówkami o dary oraz pokrewne motywy tekstu”
Bartosz Gałązka
